Hai aínda poucas semanas que saíu do prelo,
editada en versión galega por Toxos Outos e Unipro-editorial, a leición
que pronunciara Alfredo Brañas na Universidade de Santiago en 1892: "A
crise económica na época presente e a descentralización rexional". Un
dos editores, Afonso Ribas, propuxérame facer un limiar para esta
reaparición dese moi esquencido ensaio de Brañas que, malia ser
publicado daquela, nunca volvera ser imprentado até agora. Aparecida
esta nova edición, algún amigo enredante suxeríume partir o meu limiar
en anacos pra publicalo, "por entregas", nesta páxina dominical do GH.
Deixeime convencer, e velaí vos van a partir de hoxe, coas oportunas
licencias dos editores e máis do paciente Tano. Disque haberá un
agasallo para quen de vós dea chegado ao final da série sen indixestión
de pedra -limiar, claro. A silicose seica está descartada -mais eu, que
vós, non fiaría: o esnaquizado feito con rebarbadora levanta moito póo.

I

Esta publicación
debémoslla ao amor á Terra e á xenerosa iniciativa emprendedora de
Afonso Ribas, un dos corazóns protagonistas e cerebros artífices de duas
fermosas aventuras editoriais na Galiza contemporán, a infelizmente
efémera da pioneira revista "Teima" -cando a longa noite de pedra
semellaba rebentar de vez en alba de groria- e a felizmente duradoira da
fecunda editorial "Laiovento". Duas andainas nas que eu tiven a fortuna
de ser un seu compañeiro de combate cultural, como o fora de combate
político cando eramos "pexegos" os dous, inda non escachizada a pedra de
aquela noite interminábel. Forxouse así entre nós unha amizade
fraternal que perdura, e un recíproco entendemento baseado na comunidade
de idearios e arelas que partillamos activamente verbo da emancipación
do noso povo, e que abrolla decote nas nosas conversas e ás veces coalla
en proxecto por obra da sua entusiasta iniciativa. Tal é o caso desta
primeira edición en idioma galego dunha das pezas ensaísticas menos
coñecidas de Alfredo Brañas.

Haberá cousa de dous anos que, nun
serán de palique con Afonso arredor duns faiscantes viños da raia
galego-portuguesa -dises que il tan ben coñece e tanto estima- a
singladura da nosa conversa recalou na abra Brañas. Coido que fora il
quen relembrara a referencia que eu fixera hai anos, nun meu xa vello
texto, a un insólito programa político que Brañas enunciara en certa
ocasión -insólito porque, considerado na sua textualidade, resultaba
enchoupado dun soberanismo galego precoz para o seu tempo e disonante do
canon rexionalista característico da sua obra máis difundida e do
pensamento considerado xenuinamente peculiar seu. Rememoramos xuntos
que non menos insólita resultaba ser a ocasión escollida por Brañas para
publicitar ese programa, poisque o fixera a xeito de colofón do
discurso que pronunciara como leición inaugural do curso 1892-93 da
Universidade compostelán, na que, como é sabido, profesaba a cátedra de
Economía Política -e, dadas as convencións inda hoxe imperantes, non
parece ser un acto académico solemne desa caste o máis acaído para
proclamar "urbi et orbe" unha posición ideolóxica persoal e guindarlle
ao público un programa político, por riba tan heterodoxos unha e outro
naquel contexto e en boca dunha figura tan conservadora e respeitosa das
liturxias sociais estabrecidas como disque era o Brañas.

Rexoubamos
e rímonos un cacho imaxinándomos a escena, e fixémonos de voz alta
interrogacións e conxeturas varias verbo da enigmática e contraditoria
persoalidade do Brañas patriota galego e tradicionalista, católico e
antiforista, aristócrata de esprito e exaltador dos labregos, ademirador
da Irlanda independentista e simples rexionalista pro domo sua -ou se
cadra cripto-nacionalista como eu aventurara... Volvinlle contar -pois
seguramente non era a primeira vez que o facía- a peripecia do exemplar
que eu posuira dese discurso. Un vello volume que eu recordaba de sempre
na biblioteca do meu pai, encadernado en pastas duras, impreso na de
Paredes -a compostelán Imprenta Paredes, hoxe desaparecida, tan presente
na miña memoria infantil e adolescente porque un fillo do impresor
estudaba piano coa mesma mestra ca min. Ese volume fora un agasallo das
irmás de Brañas, que tiñan unha escola na que o meu pai estudara cando
neno, igual que un exemplar de El Regionalismo coa sinatura do
autor. Fora meu pai quen me iniciara no coñecemento da figura e a obra
de Brañas, e transmitírame moitos dados e anécdotas encol da sua
persoalidade e a sua vida que lle contaran as irmás, coas que il
mantivera unha agarimosa relación mentras viviron -e que co tempo fun
esquecendo, mais seguro que ficaron encovadas no limbo da miña memoria. E
regalárame eses dous volumes cando eu gañara a miña cátedra -mais ao
cabo ían desaparecer da miña biblioteca nun trance crítico da miña vida
que non ven a conto relembrar.

A leición de Brañas versaba sobre a
crise económica da sua época, e o relembrármolo ocasionou que a nosa
conversa virase cara a crise financeira que arestora estaba a estoupar
no corazón do imperio. Néstas, ao Afonso ocurríuselle suxerir a
oportunidade de editar agora ese discurso traducido ao galego. Dito e
feito -o Afonso évos un home resolutivo: púxose á obra decontado. Mais,
non dispóndomos do volume que eu posuira, compríalle percurar outro
exemplar asequíbel para traballar nil -e non semellaba doado, dada a
rareza de aquela publicación. Resolveulle o problema a impar "Biblioteca
Penzol": alí estaba a obra, e permitíronlla fotocopiar. Púxose a
traducila il mesmo -e velaeiqui está.

Como se fose un aceno de
complicidade dos nosos devanceiros máis egrexios, o exemplar da "Penzol"
que teño, fotocopiado, perante os meus ollos leva estampadas na portada
interior, con inconfundíbel escritura autógrafa, esta lenda: "R. Otero
Pedrayo/ Sant Iago de Compostela/ 31 xaneiro 1957". Asi que era iste o
exemplar de Don Ramón... E, cousa para min rechamante, non o dera
adequirido -seguro que non o dera achado- até nada menos que xaneiro do
ano 1957, ou sexa, durante o penúltimo curso da sua serodia profesión
docente como catedrático de Xeografía na Universidade compostelán
-xubilaríano no 1958, ao cumplir os setenta anos e, como é ben sabido,
por mor da represión que padecera por parte do fascista rexime
franquista, o criador da primeira e inda hoxe paradigmática "teoría
xeral" da xeografía galega non puidera acceder á cátedra dese eido
científico na universidade da sua nación até o curso 1952-53, cumplidos
xa os sesenta e catro anos de idade.

No reverso en branco desa
mesma folla, Don Ramón -que era abondo máis metódico do que dan a
entender os estereotipos da sua persoalidade humán máis comunmente
difundidos- compuxo tamén do seu puño e letra un índice dos capítulos do
libro, coa correlativa paxinación. E na cabeceira da páxina na que
comenza a "Introducción" do discurso de Brañas, topámonos con outra
solpresa para quen suscreben a tópica imaxe dun Otero ideolóxicamente
conservadurista e transnoitado, poisque aí estampa il a sentencia de
Concepción Arenal que transcribo literalmente para vós a seguida: "Se
mencionan y discuten diferentes crisis q/ tienen mas ó menos influencia
en el bienestar del obrero... pero no se habla de Crisis intelectual q/
existe y es factor poderoso de los problemas sociales. (C.Arenal - La
instrucn. del obrero.) -inf. 1892-". Finísimo e elegante xeito tácito de
se distanciar ideolóxicamente con ironía da cosmovisión de Brañas, ou,
pola contra, apoiatura a algunhas das matinacións contidas nese primeiro
treito da obra? A vós, leitores, corresponde xulgáredes co voso proprio
criterio.